Οι Γνωστικοί και ο κόσμος του Λάθους . Αναρτήθηκε από MANIER , Τετάρτη 16 Φεβρουαρίου 2011 at 11:54 π.μ., in

Στη μεταβατική εποχή του 2ου,3ου,και 4ου αιώνα μ.Χ, όταν ο αρχαίος κόσμος έσβηνε αργά και επώδυνα και η ρωμαϊκή αυτοκρατορία μεταστοιχειωνόταν  σε κάτι άλλο που ακόμα κανείς δεν ήταν σε θέση να καταλάβει, και καθώς ο χριστιανισμός κέρδιζε συνέχεια έδαφος εις βάρος της εθνικής θρησκείας, άνθισε το κίνημα των Γνωστικών, των πρώτων αιρετικών χριστιανών, όπως τους αποκάλεσαν οι αντίπαλοί τους.

Να σημειώσουμε εδώ ότι, όπως συμβαίνει σε όλες τις μεταβατικές περιόδους, οι εθνικοί αντιπροσώπευαν τη συντήρηση, τον παλιό κόσμο που έπρεπε να φύγει από τη μέση για να πάρει τη θέση του ο καινούργιος. Ο καινούργιος κόσμος ήταν.... οι χριστιανοί. Οι ανατρεπτικές ιδέες τους μπορεί να φόβιζαν τους συντηρητικούς, όμως αυτές τελικά σηματοδοτούσαν την πρόοδο, δηλαδή το πέρασμα σε μια νέα φάση της Ιστορίας. Σήμερα ξέρουμε ότι αυτή η πρόοδος έφερε τελικά οπισθοδρόμηση στα γράμματα, στις τέχνες και στη σκέψη και έμπασε το δυτικό άνθρωπο στο μεσαίωνα. Αυτό όμως είναι άλλο θέμα.

 Από τη μια λοιπόν έχουμε τους εθνικούς που αγωνίζονται να διατηρήσουν τον κόσμο τους έτσι, όπως τον ξέρουν, και από την άλλη τους χριστιανούς που μάχονται να κατεδαφίσουν αυτόν τον κόσμο και να χτίσουν ένα καινούργιο. Είναι μια εποχή μεγάλης αναστάτωσης και σύγκρουσης ιδεών που καλεί τους ανθρώπους  να συνταχθούν είτε με τη μία είτε με την άλλη άποψη.  Ανάμεσα στις δυο απόψεις δεν  υπάρχει χώρος για  τρίτη. Η τρίτη άποψη μπορεί να είναι μόνο η αποχή.

 Οι Γνωστικοί, κατά τη γνώμη μου, εκφράζουν αυτή την τρίτη άποψη με τη στάση  και τις ιδέες τους. Χωρισμένοι σε πολυάριθμες ομάδες με πιο γνωστούς τους Βασιλειδιανούς και τους Βαλεντινιανούς, οι Γνωστικοί πιστεύουν ότι ο κόσμος στον οποίο ζούμε είναι απατηλός, μια ψευδαίσθηση, ένας εφιάλτης, από τον οποίο κάποτε θα ξυπνήσουμε. Σε  άλλη παραλλαγή αυτής της δοξασίας ο κόσμος υπάρχει μεν, αλλά  είναι ένας «Κόσμος του Λάθους», έργο ενός κατώτερου Δημιουργού που αγνοεί ότι πάνω από αυτόν υπάρχει ο πραγματικός Θεός.

 Κατά τους Γνωστικούς δεν σώζεται κανείς με την πίστη αλλά με τη γνώση, την ενορατική γνώση. Αυτή θα τους βοηθήσει να εννοήσουν την αλήθεια και να στραφούν προς τον αληθινό κόσμο, έργο του αγαθού Θεού που βρίσκεται σε άλλους ουρανούς.

 Ένα κοινό χαρακτηριστικό  που διατρέχει όλες τις γνωστικές ομάδες είναι η βαθιά αίσθηση της αποξένωσης. Σ’ αυτόν εδώ τον κόσμο οι Γνωστικοί αισθάνονται ξένοι, εξόριστοι. Ο πρώτος άνθρωπος της δημιουργίας ονομάζεται από κάποιους Γνωστικούς «Γεραδάμα», δηλαδή Αδάμ ο Ξένος. Μια άλλη ομάδα Γνωστικών, οι Υψιστάριοι  - σ’ αυτούς ανήκε μάλιστα ένα καιρό και ο πατέρας του Ιωάννη Χρυσόστομου -  ονομάζουν το Θεό τους αλλογενή Ύψιστο και οι ίδιοι αυτοαποκαλούνται αλλογενείς.

 (Ας θυμηθούμε με την ευκαιρία το μύθο του σπηλαίου, όπως μας τον παραδίδει ο Πλάτων: οι άνθρωποι  βλέπουν τις σκιές του πραγματικού κόσμου, όπως αυτές σχηματίζονται στα τοιχώματα της σπηλιάς, όπου ζουν ισόβια αλυσοδεμένοι και καθηλωμένοι και νομίζουν ότι αυτός είναι ο πραγματικός κόσμος.  Χωρίς να είναι Γνωστικός ο Πλάτων,  «σκέφτεται» γνωστικά. Είναι δυιστής, όπως όλοι οι Γνωστικοί, και πιστεύει στην ύπαρξη δύο παράλληλων κόσμων, αυτού μέσα στον οποίο ζούμε και ενός άλλου υπερβατικού και τέλειου, του οποίου «σκιά» είναι ο δικός μας κόσμος. Αλλά και ο φιλόσοφος αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος, στωικός αυτός και όχι γνωστικός, γράφει στα «Εις Εαυτόν» ότι η ζωή εδώ είναι «ξένου επιδημία», δηλαδή παραμονή σε ξένη γη. Και εδώ διαβλέπουμε γνωστική σκέψη).

 Εφόσον αυτός ο κόσμος είναι μια ψευδαίσθηση ή ένας κόσμος του Λάθους, οι Γνωστικοί αρνούνται να συμμετάσχουν στα δρώμενα της κοινωνίας τους και κρατούν μια περιθωριακή στάση απέναντί της. Έχουν αντιεξουσιαστικές αντιλήψεις: αδιαφορούν για την κατεστημένη εξουσία και για κάθε είδους ιεραρχία και έχουν τάσεις εκλεκτικισμού. Ενδιαφέρον είναι ότι θεωρούσαν τη γυναίκα ισότιμη με τον άνδρα και γι αυτό υπήρχαν γυναίκες ιεραπόστολοι και προφήτισσες. Πολλοί από αυτούς ήταν εχθροί της αναπαραγωγής, επειδή πίστευαν ότι είναι αμαρτία να  παγιδέψουν σ’ αυτό τον κόσμο του Λάθους και άλλες ψυχές. Ένας λόγος που έσβησαν από την Ιστορία πρέπει να είναι και αυτός.

Οι περισσότεροι από αυτούς  αυτοαποκαλούνταν χριστιανοί, αλλά η κοσμοθεωρία τους φόβιζε τους άλλους χριστιανούς, οι οποίοι τους μισούσαν και φαίνεται ότι διέδιδαν εις βάρος τους πολλές συκοφαντίες.

Υπήρχαν όμως και εθνικοί Γνωστικοί.

 Μετά την επικράτηση της ορθόδοξης πίστης στη Σύνοδο της Νίκαιας το 325, οι Γνωστικοί μαζί με τους υπόλοιπους διαφωνούντες κρίθηκαν αιρετικοί και με την πάροδο των χρόνων οι ομάδες τους έπεσαν σε παρακμή και έσβησαν.

 Δεν χάθηκαν ωστόσο εντελώς.

Στις ανατολικές επαρχίες της Βυζαντινής αυτοκρατορίας εμφανίζονται ως Παυλικιανοί τον 7^ο αιώνα. Οι εικονομάχοι αυτοκράτορες τους ευνόησαν, αλλά μετά την αποκατάσταση των εικόνων διώχθηκαν απηνώς. Αργότερα ο Ιωάννης Τσιμισκής φέρνει τα υπολείμματά τους στη χερσόνησο του Αίμου και τα χρησιμοποιεί στρατιωτικά. Από αυτούς περνά ο γνωστικισμός στους Βούλγαρους. Πρόκειται για την αίρεση των Βογόμιλων που εμφανίζεται εκεί τον 10^ο αιώνα. Οι Βογόμιλοι μεταγγίζουν τις γνωστικές ιδέες τους  στη δυτική Ευρώπη, όπου το 12^ο αιώνα εμφανίζεται η αίρεση των Καθαρών στη Γερμανία και τη Γαλλία. Εννοείται ότι η επίσημη εκκλησία τους καταδίωξε ανηλεώς, μέχρι που τους εξαφάνισε. Και στις τρεις αυτές περιπτώσεις ο γνωστικισμός έχει μεταλλαχθεί σε αδιάλλακτη εχθρότητα απέναντι στην κατεστημένη εξουσία οποιασδήποτε μορφής, την οποία θεωρεί διεφθαρμένη, και αντιστέκεται  με νύχια και με δόντια εναντίον της.

 Μια μικρή γνωστική κοινότητα, οι Μανδαίοι, φαίνεται να επιβιώνει στο σημερινό Ιράκ.

 Στην εποχή μας που η θρησκευτική πίστη έχει ατονήσει, ο γνωστικός τρόπος σκέψης εμφανίζεται σε άλλα πεδία, στη φιλοσοφία, στο μυθιστόρημα και στις κινηματογραφικές ταινίες.

 Σύμφωνα με τον Sean Martin στο βιβλίο του «Οι Γνωστικοί» ( εκδ. Αρχέτυπο) ο Βολταίρος  στα έργα του «Candide» και «Το όνειρο του Πλάτωνος» και ο Γκαίτε στον «Φάουστ» εκφράζουν  γνωστικές ιδέες.

Στοιχεία γνωστικισμού βρίσκουμε και στους υπαρξιστές φιλοσόφους Πασκάλ, Κίρκεγκορ και Νίτσε.

Ο διάσημος  ψυχίατρος Καρλ Γιούνγκ δήλωνε γνωστικός.

Ο Φραντς Κάφκα είχε επίσης ενδιαφερθεί για το γνωστικισμό και τα δυο μεγάλα έργα του «η Δίκη» και «ο Πύργος» έχουν γνωστικές επιδράσεις.

Ο Αλμπέρ Καμύ με τον «Ξένο» του τοποθετείται απέναντι στον κόσμο ως γνήσιος γνωστικός.

Ας θυμηθούμε επίσης την ταινία «The Truman show», όπου ο κεντρικός ήρωας  μεγαλώνει σ’ ένα απατηλό κόσμο.

Αλλά το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα μάς το δίνει η ταινία «Matrix»:

 «Ξύπνα, Νίο», αυτό το μήνυμα βλέπει γραμμένο στον υπολογιστή του ο πρωταγωνιστής της ταινίας, ο οποίος στη συνέχεια μαθαίνει ότι ο κόσμος μέσα στον οποίο ζει , είναι ένας πλασματικός κόσμος. Ο πραγματικός  βρίσκεται αλλού και αυτό που εκείνος βιώνει ως πραγματικότητα είναι απλώς η προσομοίωση ενός  υπολογιστή. Η ταινία χρησιμοποιεί όρους που υπάρχουν στα γνωστικά κείμενα, όπως τύφλωση, ύπνος, άγνοια, όνειρο, σκοτάδι και νύχτα που αντιπαρατίθενται στην όραση, στην αφύπνιση, στη γνώση και στο φως.

 Πιστεύω ότι ο γνωστικισμός είναι τρόπος αντίληψης των πραγμάτων και κατ’ ακολουθία και τρόπος ζωής. Εκφράζει  μια διαχρονική κατηγορία ανθρώπων που αρνούνται να αναμετρηθούν με τον κόσμο, τον οποίο θεωρούν εξ ορισμού άδικο και σκληρό και τον οποίο καμιά ανθρώπινη δύναμη δεν μπορεί να βελτιώσει. Κατά την άποψή τους η ίδια η φύση της ύλης είναι τέτοια που  δεν μπορεί να δεχτεί καμιά διορθωτική επέμβαση . Γι αυτό προτιμούν να της γυρίσουν την πλάτη  και να βυθιστούν στα ανακουφιστικά τους οράματα.

Είναι άτομα της σκέψης αλλά όχι της δράσης, κατά κανόνα μοναχικά και απαισιόδοξα , απογοητευμένα από τον τρόπο που βλέπουν να λειτουργούν τα πράγματα. Παρατηρούν τον κόσμο και διαλογίζονται, δεν αισθάνονται όμως ικανά να τα βάλουν μαζί του. Εφόσον δεν μπορούν να αναλάβουν δράση, η μόνη τους διέξοδος είναι να συστραφούν περί τον εαυτό τους και να δημιουργήσουν με τη φαντασία τους ουτοπικούς κόσμους, όπου βασιλεύουν η δικαιοσύνη και η ευτυχία. Όσο γι αυτόν εδώ τον κόσμο, το καλύτερο που έχουν να κάνουν είναι να τον αγνοήσουν.

 Δεν μπορώ εδώ να αντισταθώ στον πειρασμό και να μην αναφέρω τους στίχους του Άκη Πάνου: «Ήρθα σαν ξένος στη ζωή και ξαναφεύγω ξένος» καθώς και ολόκληρο το ποίημα του Γιάννη Σκαρίμπα «Σπασμένο Καράβι» ( όπου βλέπουμε την απόλυτη άρνηση του ζώντος κόσμου) - μια μικρή απόδειξη ότι ο γνωστικισμός είναι τελικά τρόπος σκέψης πέρα από θρησκευτικές αιρέσεις και δοξασίες.

 Ο Πλάτων, αν και δεν ήταν γνωστικός, πιστεύω ότι ανήκει σ’ αυτή την κατηγορία και η «Πολιτεία» του εκφράζει το δικό του ουτοπικό όραμα για ένα καλύτερο κόσμο. Καθαρά δυιστής και αυτός, πιστεύει στην παράλληλη  ύπαρξη του τέλειου κόσμου των Ιδεών και φυσικά περιφρονεί την αθηναϊκή δημοκρατία και το θόρυβο της εκκλησίας του δήμου.

 Ο στωικός Μάρκος Αυρήλιος έχει κι εκείνος γνωστικό τρόπο σκέψης. Η έκπληξη είναι ότι αυτός ο αυτοκράτορας πέρασε τα περισσότερα χρόνια του στα διάφορα στρατόπεδα πολεμώντας τους βαρβάρους. Αλλά ήταν σαν να διεκπεραίωνε κάποιο καθήκον, μια και η μοίρα τον είχε τοποθετήσει σ’ αυτή τη θέση. Ήταν απαισιόδοξη φύση και έβλεπε  τον κόσμο από απόσταση.

 Οι Γνωστικοί των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων κάνουν το ίδιο.

Δεν είναι άνθρωποι της δράσης, νιώθουν αποστροφή για τον κόσμο, ενοχλούνται από τη φασαρία του  και αυτοπεριθωριοποιούνται τηρώντας μια στάση εκλεκτικισμού απέναντι στους άλλους, τους οποίους θεωρούν απλοϊκούς και αφελείς.

 Χωρίς να είναι αυτή η καλύτερη λύση για να ζήσει κανείς τη ζωή του, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι  ο γνωστικός τρόπος σκέψης μάς έδωσε μεγάλα έργα. Εκτός από αυτά που ήδη ανέφερα, παραθέτω ακόμα μερικά που βρήκα στο βιβλίο του Sean Martin  «Οι Γνωστικοί»:

 «Το Βιβλίο του Ούριζεν», «Βάλα ή Τα Τέσσερα Ζώα», «Ιερουσαλήμ», του Ουίλιαμ Μπλέικ.

«Η Ναυτία», του Ζαν Πολ Σαρτρ.

«Ντέμιαν» και «Ο Λύκος της Στέπας», του Χέρμαν Έσσε.

«Μόμπι Ντικ», του Χέρμαν Μέλβιλ.

Πολλά μυθιστορήματα του Φίλιπ Ντικ, εκ των οποίων αναφέρω μόνο το «Ηλεκτρικό Πρόβατο», πάνω στο οποίο βασίστηκε η ταινία του Ridley Scott  «Blade Runner».

Επίσης γνωστικά θέματα έχουν χρησιμοποιήσει μεταξύ άλλων: Ο Λόρενς Ντάρελ στο «Αλεξανδρινό Κουαρτέτο», ο Τζακ Κέρουακ στο «Δόκτωρ Σαξ», ο Ανατόλ Φρανς στην «Εξέγερση των Αγγέλων», ο Χάρολντ Μπλουμ στην «Πτήση προς τον Εωσφόρο», ο Άλεν Γκίνσμπεργκ στην «Πλουτώνια Ωδή» και οι Μπόρχες και Σιοράν στο έργο τους γενικά.

 Κόσμος του Λάθους, λοιπόν.

Μήπως  εκείνοι οι μονόχνωτοι Γνωστικοί είχαν  κάποιο δίκιο;         Το άρθρο δημοσιεύτηκε στους Διαλόγους της Ελευθεροτυπίας. 

Καίτη Βασιλάκου